मंसिर पन्ध्र: म्याग्दीको लुलांगमा गोठ सार्ने दिन (फिचर )

कृष्ण जिसी/धौलागिरि, मंसिर-१५,  मंसिरको आधा-आधी भैसकेको छ । असोज लागेपछि चिसो बढीहाल्ने यहाँ मंसिर सम्ममा त खपी नसक्नु चिसो छ । हिउँदको कठ्यांग्रिने चिसो बिहानीमा चराचुरुंगी र भाले भन्दा पहिल्यै उठिसक्छन् उनीहरु । झ्याल र दैलोको चरबाट सियोले घोचे झैँ घोच्ने चिसो सिरेठोको पर्वाह छैन उनीहरुलाई । लोग्नेमानिसहरू सिलटिमुर हालेको तातो चिया सुरुप सुरुप पार्दै कम्मरमा खुरपेटो, खुरपेटोमा आँसी (हँसिया) हालेर काँधमा बन्चरो र नाम्लो लिएर गाउँ भन्दा माथितिर रहेको जंगलतिर उकालो लागि हाल्छन । आइमाई र केटाकेटीहरु पनि डोको नाम्लो बोकेर खर्क तिर हुइंकिन्छन । कसैलाई एकैछिन उभिएर बोल्ने फुर्सद छैन । बिहानदेखि साँझ सम्म जंगल र पाखाभरी गाउँलेका सुसेली र कल्यांग कुलुंगका आवाज सुनिन्छन् ।

बिहानको ११/१२ बजे तिर फेरी काठपात बोकेर गाउँ झार्छन भने कसैले पल्लो खर्कबाट सुकेको खर र कोदोको नलका भारी बोकेर फर्कीई रहेका हुन्छन् ।हतार हतार गास टिपेर फेरी हतार हतार हानिन्छन खर्क तिर गोठ बनाउन र खर्कमा रहेको खर, नल पराल स्याहार्न । त्यसो त गाउँले जीवन यस्तै हतारोमा हुन्छ उनीहरु फुर्सदिला हुँदैनन् भनिन्छ लेकालीलाई कहिल्यै फुर्सद हुँदैन । झनै मंग्सिरको १५ सम्ममा त उनीहरुलाई सास फेर्ने फुर्सद पनि हुदैन ।

मंसिरको १५ गते गोठ सार्ने दिन भएकोले म्याग्दीको धौलागिरि गाउँपालिका वडा नं २ लुलांगका कृषकहरुलाई भ्याई नभ्याई छ । आनन्दले बसेर खाने फुर्सद पनि छैन भने बसेर कसैसंग गफिने त परे जावोस । नेपाली समाजमा आफ्नै खालका सामाजिक संरचना र जीवन यापनका तौर तरिका हुने गर्दछन । लुलांग गाउँको पनि आफ्नै सामाजिक संरचना र अझै भन्नुपर्दा यसलाई सामाजिक नियम रहेको छ भन्न मिल्दछ । गुर्जा हिमालको केहि मुन्तिर गुर्जागाउँको छिमेकी गाउँ हो लुलांग । करिव डेढ सय घरधुरी रहेको यो गाउँ पुर्वतिर फर्किएको पाहारिलो गाउँ हो। यो गाउँ समुद्री सतहबाट २४ सय मिटरको उचाइमा रहेकोले हिउंदमा अति नै चिसो हुने गर्दछ । हिउंदमा बाख्लै हिउँ  समेत पर्छ । अहिले पनि एकसरो लुगामा बस्नै  सकिन्न । गाउँलेहरु बिगत दुइबर्ष भनेजति हिउँ परेन यस्पाली त पर्छ कि भनेर आशाबादी छन् । किनकि हिउँ पर्यो भने उवा र जौ फस्टाउँछ ।

लुलांग गाउँ बाख्लो छ । नेपालका अधिकांश पहाडी गाउँहरु घरबस्तीको दृष्टिले एकै ठाउँमा गुजुमुच्च परेका यस्तै हुन्छन ।लुलांग गाउँ पनि त्यस्तै छ । उनीहरुको खेतबारी भने बस्ति भन्दा टाढा हुने गर्दछ । त्यसैले उनीहरुलाई घर गोठ गर्नुपर्ने हुन्छ । हिउंदमा गोठ बर्खामा घर, घरगोठ सारीरहनु पर्ने । लुलांगीहरु भने आफु खुसि गोठ सार्न नपाउने रहेछन गोठ सार्दा एकै पटक अर्थात् एकै दिन सबैले सार्ने गर्नुपर्ने रहेछ । शुरुमा सुन्दा त मलाइ पनि अनौठो लाग्यो तर धौलागिरी गाउँपालिका वडा नं २ का अध्यक्ष अक बहादुर बिकले यस बारेमा प्रस्ट्याए पछि मलाइ बास्तविकता थाहा भयो । उहाँका अनुसार गाउँका सबैको बारी एकै ठाउमा रहेछ । बर्खा लगाएको बाली, कोदो, भट्ट स्याहारेर खर काटेर सकेपछी मात्रै गोठ सारिन्छ । सबैको जग्गा बराबर छैन, कसैको धेरै छ कसैको थोरै छ । धेरै हुनेले खेति स्याहार्न ढिलाई भएमा चांडो स्याहार्नेले गोठ सारिदिए गाइबस्तुले खेतीबाली खाएर नोक्सान गर्ने सक्छन । त्यसैले सबैले सकेपछी गाउँको नियम अनुसार तोकेको दिनमा नै सार्नुपर्ने हुन्छ । त्यति मात्र हैन यदि कसैको खेति बाली स्याहार्न ढिला भएमा वा खेताला नपाएमा सबैले मिलेर सघाईदिने गज्जवको परम्परा पनि रहेछ । मलाइ यो अभ्यास अत्यन्तै सुन्दर लाग्यो ।

गोठ सार्न भन्दा पहिला बन फुकाउने चलन रहेछ । गाउँलेले संरक्षण गरेको बनमा जुनबेला चाह्यो त्योबेला प्रवेश गर्न पाइदो रहेनछ । घाँस दाउरा फुकाउँदा (बन फुकाउँददा) मात्रै जान पाइने नियम जसलाई सबै गाउँलेले मानेका छन् । गोठ सार्नुभन्दा पहिला बन फुकाउने गर्दा रहेछन् । यसो गर्दा गोठको लागी आवश्यक पर्ने लागी दारपात (खाँवा, भराइना, डांडा भाटा) काट्न पाइने रहेछ । यसरी हरेक वर्ष दारपातको लागि  काठ काट्दा जंगल बिनास हुदैन र ? भनेर सोध्दा वडाध्यक्ष बिकले अहिलेसम्म गाउँलेले इमान्दारिता देखाउने गरेको र अघिल्लो वर्ष काटिएका वा पहिलाका दारपात कामलाग्ने भएसम्म त्यसैले काम चलाउने र आवश्यक परेको मात्रै काट्ने गरेको बताउनुभयो । गोठ सारेपछि दिनको समयमा बारी र खरबारीमा स्वतन्त्र रुपले गाईबस्तु छोड्न मिल्ने रहेछ ।यसो गर्दा गाईबस्तुको मल मुत्रले जग्गा जमिन मलिलो हुने गाउँलेले बताउछन । उनीहरु भन्छन “गाइबस्तुले खुरले बारी कुल्चंदा मात्रै पनि मलिलो हुन्छ । “ कस्तो गज्जव र प्राकृतिक कुरा यसैले त गाईबस्तु जल, जमिन र मनिसविचको सम्बन्धलाइ जीवन्त बनाएको छ ।

गाउँले जीवन कस्तो लाग्छ ? भनेर सोध्दा उनीहरु खुसि रहेको बताउछन् । लुलांग भन्दा माथि एउटा गाउँ छ त्यो हो गुर्जा गाउँ । पैदल हिंडेर एक दिनमा पुगिने त्यो गाउँ र लुलांग गाउँ बिचमा माइती कुटुम्बको सम्बन्ध पनि रहेको छ । बिहेबारी गर्ने र गुर्जाबाट माध्यमिक तह पढ्नको लागि कोहि लम्सुंग (लुलांग भन्दा तलको गाउँमा) समेत आउने रहेछन । बसेको ठाउँ कसलाई प्यारो लाग्दैन र ? कसै कसैले  त गाउँ छोडेर अन्यत्र बसाइ सरेका रहेका छन् घर हरु ताल्चा मारेका पनि भेटिन्छन  तर चाडबाड मनाउन भने आफ्नै थात थलो फर्कन्छन । गाउँमा बेलाबेलामा सहयोग समेत गर्ने गरेको रतिमया बिकले बताउनुभयो । अहिले त मोटर बाटो पुगेपछि गाउँलेहरु खुसि छन् । गुर्जा बासीलाई पनि लुलांगाबाट घोडा खच्चडमा त कसैले बोकेर सामान ल्याउन लैजान सहज भएको छ । लुलांग भन्दा माथि देउराली सम्म सडक पुगेको छ र खन्ने काम जारी छ । “गुर्जा सम्म मोटर बाटो पुग्यो भने त जसरी हामी लुलांगबासी रमाएका छौं त्यसैगरी गुर्जाबासी पनि रमाउलान नि” बिकले भन्नुभयो ।

अहिले गाउँमा धमाधम विद्युतको केन्द्रीय लाइनको तार टाँग्ने काम समेत  चलिरहेको छ । अव छिट्टै नै केन्द्रीय लाइनको बत्ती बाल्न नपाउने कुरामा  उनीहरु बिश्वस्त छन् । केन्द्रीय लाइन नहुँदा सम्म अहिले लमसुङ्ग स्थित मरेनीको फेदीमा रहेको ४३ किलोवाट क्षमताको दरखोला दोस्रो लघुजलविद्युत् परियोजनाबाट बिद्युत उत्पादन गरेर बत्ति बालिएको छ । मोटर पुग्यो, विद्युतीकरण भैरहेको छ, सरकारी मापदण्डका राम्रा विद्यालय भवन बनेका छन्, स्व्यास्थ्य चौकी बनेका छन्, पूर्वाधार निर्माण सगै जीवन सजिलो हुँदै गएको छ । “पहिला ४ घर मात्रै ढुंगाका थिए अहिले सबै घर ढुंगाका भए । हेर्दा हेर्दै गाउँ फेरिएको छ । तुसारो र हिउँमा पटपटी कुर्कुच्चा फुटाउदै गुर्जा र जलजला हुँदै ढोरपाटन पुगेर आलुको बिउ ओसार्न अब पर्दैन । “ नुन-बटौली गरेका ७९ वर्षीय भक्त बहादुर विश्वकर्माले बताउनुभयो ।

धेरै कुरा फेरिएको छ । पहिला भन्दा अहिले सबैकुराले जीवन सह भएको छ । छिटफुट  झैझगडा र अलिअलि कचिंगल त हुने नै भयो तर अहिले सामाजिक सचेतना र शैक्षिक स्तर माथि उठेको छ, समाज फेरिएको छ अब लुलाङ दुर्गम लाग्न छोडेको छ । जीवन आफ्नै गतिमा चलेको छ लुलांगीहरुको । खोरिया-मरेनी पाताल कोरिएका सद्द्काका धर्सा लट्ठीले देखाउदै भक्तबहादुरले आफ्नो भाग्य रेखा तिनै भएको बताउनु हुन्छ । भाविले निधारमा लेखेको देखिन्न तर समयले ल्याएका सडकका  धर्साले गाउँलेको भाग्य फेरिएको बताउनु भयो । ” हिउँ पर्न कम हुँदै गयो, हिमालका हिउँ पग्लिएर सकिएजस्तै आफुपनि कुन दिन सकिने हो थाहा छैन । पिढी कुरेर बस्ने हालतमा आफु पुगेको तर मुस्किलका दिन फेरिएर सजिला दिन आएकोमा उहाँ  मात्रै हैन धेरै लुलांगी खुसि छन् ।

गाउँमा  आफ्ना मूल्य र मान्यता सामाजिक संरचना भित्र रहेर तिनलाई जोगाएर प्रकृति र मानवबिचको सम्बन्ध, खेतीपाती, घरगोठ, मेला-पर्व  दिनचर्या चलेकै छन् । सदरमुकामबाट टाढाको बस्ति भनेर मानिएपनि लुलांगबासी आफ्नो दिनचर्यामा रमाइरहेका छन् भन्छन “माटो हाम्रो हो, हामी माटोको हौँ, जीवन रहेसम्म माटोले हामीलाई बचाउँछ र हामीले माटोलाई” ।