नेपाली समाज विविध धर्म, संस्कार र परम्पराले समृद्ध छ। यिनै परम्परामध्ये नागपंचमी एक महत्वपूर्ण सांस्कृतिक पर्व हो, जुन प्रत्येक वर्ष श्रावण शुक्ल पञ्चमीका दिन मनाइन्छ। यो पर्व नाग–देवताको पूजा गरी उनीप्रति कृतज्ञता व्यक्त गर्ने परम्परासँग जोडिएको छ।
‘नाग’ भन्नाले सर्प या सर्पवंशका देवता जनाउँछ भने ‘पञ्चमी’ भन्नाले महिनाको पञ्चौं तिथि जनाउँछ। हिन्दू धर्मशास्त्र अनुसार सृष्टिको आरम्भदेखि नै नागहरूको अस्तित्व रहेको विश्वास गरिन्छ। शेषनाग, वासुकी, तक्षक, कालिय, कर्कोटक, पद्म, महापद्म आदि प्रमुख आठ नागहरूका नाम पुराणहरूमा उल्लेख छन्।
नागपंचमी पर्वको उत्पत्तिलाई विभिन्न पौराणिक आख्यानहरूसँग जोडिएको पाइन्छ। महाभारतमा उल्लेख गरिएअनुसार राजा जन्मेजयले आफ्ना पिताको मृत्युको बदला लिन नागवंश नाश गर्न सर्पयज्ञ गरे, जसमा सबै सर्प जल्न थाले। त्यतिबेला आस्तिक ऋषिले यज्ञ रोकिदिए र त्यस दिन पञ्चमी तिथि थियो, जसले गर्दा आज पनि नागपञ्चमी मनाइन्छ।
नेपालमा नागपंचमीका दिन विशेषगरी नाग देवताको तस्बिर वा मूर्ति घरको ढोकामा टाँसी पूजा गरिन्छ। दूध, अक्षता, दुबो, लड्डु, फूलर, सिन्दुर आदिले नागदेवतालाई पूजा गर्ने परम्परा छ। काठमाडौं उपत्यकाको टौदह, नागदह, इचंगुनारायण, मातातिर्थ, फर्पिङ, धापाखेल लगायत स्थानहरूमा नागहरूको पूजा गर्ने विशेष चलन छ।
नागपंचमीको सांस्कृतिक र पर्यावरणीय महत्व
१. प्रकृति र जैविक विविधताको सम्मानः
सर्प पृथ्वीको पारिस्थितिक प्रणालीमा अत्यन्त महत्त्वपूर्ण जीव हो। यसले कृषि प्रणालीमा हानी पुर्याउने मुसा तथा कीराबीरा नियन्त्रण गर्छ। नागपंचमीले सर्पको संरक्षणको सन्देश दिन्छ, जुन आजको जैविक विविधता संरक्षणको दृष्टिकोणले अत्यन्त सान्दर्भिक छ।
२. जलस्रोत र भूमिगत पानीको महत्त्व
नागहरूलाई जलसँग जोडिएको देवता मानिन्छ। उनीहरू जलका रक्षक मानिन्छन्। तसर्थ, नागपञ्चमीले हामीलाई पानीका स्रोतहरूको संरक्षण गर्ने सन्देश पनि दिन्छ।
३. कृतज्ञताको भावना
परम्पराले नागहरूप्रति कृतज्ञता प्रकट गर्ने दिनको रूपमा नागपञ्चमीलाई चित्रण गरेको पाइन्छ। यो दिन हामीले हाम्रो जीवनलाई सहज बनाइदिने प्राणीहरूप्रति धन्यवाद दिने अवसर हो।
आजको आधुनिक युगमा जहाँ वनजंगल विनाश, जलस्रोत सुक्दै गएको र जैविक विविधता संकटमा परेको छ, त्यस्तो अवस्थामा नागपंचमी जस्ता पर्वहरूले हामीलाई प्रकृति र यसको जीव–तत्वप्रति उत्तरदायी बन्न प्रेरित गर्छन्। परम्परागत धार्मिक अभ्यासले नै पर्यावरणीय चेतना फैलाउने आधार बन्छ।
नागपंचमी केवल सर्प पूजा गर्ने धार्मिक कर्म मात्र होइन, यो हाम्रो संस्कृति, प्रकृति संरक्षण र सहअस्तित्वको सन्देश बोकेको पर्व हो। नागदेवताप्रति श्रद्धा प्रकट गर्दै हामीले वातावरण संरक्षण, जैविक सन्तुलन र धार्मिक चेतनाको प्रवर्द्धन गर्नु आजको आवश्यकता हो।
